ERICH MENDELSOHN – ARCHITEKT
Erich Mendelsohn (1887–1953), wybitny niemiecki architekt żydowskiego pochodzenia, to jeden z najsłynniejszych olsztynian. Światową sławę zyskał jako wybitny twórca budowli ekspresjonistycznych (m.in. Wieża Einsteina w Poczdamie, dom tekstylny w Gliwicach, fabryka kapeluszy Luckenwalde, domy towarowe Schocken w Norymberdze i Stuttgarcie, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie, budowle sakralne w Stanach Zjednoczonych).W rodzinnym mieście architekta zachowała się jego pierwsza realizacja: „Bet Tahara”, dawny dom przedpogrzebowy oraz dom ogrodnika, znajdujące się przy cmentarzu żydowskim. Było to jedno z pierwszych zleceń, które otrzymał i zrealizował Mendelsohn, wtedy jeszcze początkujący student architektury na Politechnice w Monachium. Budynek został wzniesiony przez gminę żydowską w latach 1911–1913 i jest pierwszym, a zarazem jedynym dziełem architektonicznym, które Mendelsohn stworzył w rodzinnym mieście. Sam architekt nie umieszczał go na liście swoich projektów. Olsztyński obiekt przy ul. Zyndrama z Maszkowic 2 – przez wiele lat zapomniany – stał się prawdziwym odkryciem dla znawców twórczości Mendelsohna, architektów i historyków sztuki.Wciąż próżno by szukać „Bet Tahary” na mapach czy w przewodnikach po Olsztynie, choć to jeden z najciekawszych olsztyńskich zabytków, miejsce wyjątkowe także w skali całego regionu i kraju, nie tylko ze względu na osobę samego twórcy. Do czasu istnienia w Olsztynie gminy żydowskiej obiekt pełnił swoją pierwotną funkcję. Jeszcze w latach 40. XX wieku zamieszkiwał tu ogrodnik opiekujący się cmentarzem, a sam kirkut w prawie niezmienionym kształcie przetrwał do końca lat 60. XX wieku. Od początku lat 70. w budynku „Bet Tahary” mieścił się olsztyński oddział Archiwum Państwowego – w tym okresie budynek przebudowano i dostosowano do potrzeb archiwalnych magazynów: we wnętrzu pojawiły się dodatkowe ściany i stropy, otwory okienne i drzwiowe zostały przebudowane, między „Bet Taharą” a domem ogrodnika pojawił się łącznik. W połowie lat 90. XX wieku Archiwum opuściło obiekt: od tej pory nieogrzewany, pozbawiony bieżącej opieki budynek niszczał, z roku na rok chyląc się ku upadkowi. Od końca lat 90. środowisko olsztyńskiej „Borussii” poszukiwało możliwości uratowania tego wyjątkowego miejsca, nazywanego Domem Mendelsohna, jednej z niewielu zachowanych materialnych pamiątek po żydowskiej społeczności przedwojennego Olsztyna. Dzięki wsparciu finansowemu samorządu Olsztyna „Borussia” – od 2005 r. dzierżawca obiektu, który jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego – przeprowadziła w 2006 r. pierwsze prace zabezpieczające obiekt i remont dachu. Miasto wyłożyło także środki na ekspertyzę konserwatorską, niezbędną do podjęcia dalszych działań na rzecz ratowania zabytku. Prowadzone przez konserwatorów badania dowiodły, że ten skromny i niepozorny z zewnątrz budynek, który nie przypomina późniejszych projektów wielkiego architekta-wizjonera, jakim był Mendelsohn, jest bardzo cennym obiektem.