Kanon kulturowy Warmii i Mazur: preludium i puenta\u00a0<\/strong><\/p>\n

Robert Traba<\/strong><\/p>\n

Po co by\u0142a nam ponad dwumiesi\u0119czna przygoda, kt\u00f3r\u0105 nazwali\u015bmy \u201ekanonem kulturowym Warmii i Mazur\u201d?<\/p>\n

Preludium<\/strong><\/p>\n

Pierwsz\u0105 inspiracj\u0105 wcale nie by\u0142a historia Warmii i Mazur i jej funkcjonowanie przestrzeni publicznej. Pomys\u0142 zrodzi\u0142 si\u0119 ze zderzenia teorii z praktyk\u0105 obecno\u015bci przesz\u0142o\u015bci w tera\u017aniejszo\u015bci. Po co \u2013 w rzeczywisto\u015bci zdominowanej przez globalne kryzysy, wojny wprawdzie dalekie, ale odczuwalne r\u00f3wnie\u017c w Europie i Polsce, wielkie ruchy migracyjne, przeobra\u017cenia polityczne i zwyczajne problemy zwi\u0105zane z nie\u0142atw\u0105 codzienno\u015bci\u0105 \u2013 potrzebna nam jest jeszcze refleksja o czasach dawno i niedawno minionych?<\/p>\n

Praktyka podpowiada odpowied\u017a najprostsz\u0105: Wszyscy mamy pami\u0119\u0107, wi\u0119c w spos\u00f3b naturalny przesz\u0142o\u015b\u0107 jest umocowana w tera\u017aniejszo\u015bci chocia\u017cby poprzez rodzinne wspomnienia i czasem intuicyjne tylko (jak gotowanie!), piel\u0119gnowanie rodzinnych tradycji. Pami\u0119\u0107 indywidualna tworzy nasze realne wyobra\u017cenia o sobie, w formule jak\u017ce cz\u0119sto autorytatywnej: Skoro pami\u0119tam, \u017ce tak by\u0142o, to przecie\u017c m\u00f3wi\u0119 prawd\u0119! Przywo\u0142uje wizerunek rodziny, a w dalszej kolejno\u015bci r\u00f3wnie\u017c kszta\u0142tuje obraz otaczaj\u0105cego nas \u015bwiata.<\/p>\n

Teoria m\u00f3wi to samo tylko troch\u0119 inaczej. W pierwszej kolejno\u015bci to przestrze\u0144 naszych do\u015bwiadcze\u0144 osobistych koduje nasz\u0105 \u015bwiadomo\u015b\u0107 wsp\u00f3\u0142czesn\u0105 i nasze wyobra\u017cenia o przesz\u0142o\u015bci. Okre\u015bla r\u00f3wnie\u017c horyzont naszych p\u00f3\u017aniejszych postaw i oczekiwa\u0144. Rozumienie przesz\u0142o\u015bci pozwala nadawa\u0107 sens tera\u017aniejszo\u015bci i lepiej odnajdowa\u0107 siebie w skomplikowanej rzeczywisto\u015bci. Ma te\u017c znaczenie \u2013 o czym nie zawsze pami\u0119tamy \u2013 dla przysz\u0142o\u015bci, w tym sensie, \u017ce okre\u015bla orientacj\u0119 praktyki \u017cyciowej tak potrzebnej do motywacji w codziennym dzia\u0142aniu.<\/p>\n

Drug\u0105 inspiracj\u0105 by\u0142o realne odniesienie powy\u017cszych refleksji do reali\u00f3w regionalnych, naszych do\u015bwiadcze\u0144 z miejscem, w kt\u00f3rym przysz\u0142o nam mieszka\u0107. Warmia i Mazury, albo lepiej \u2013 wsp\u00f3\u0142czesne, istniej\u0105ce od 1999 roku wojew\u00f3dztwo warmi\u0144sko-mazurskie ju\u017c przez sam\u0105 mozaik\u0119 ziem i mieszka\u0144c\u00f3w, kt\u00f3rzy tu zadomowili si\u0119, tworzy wielo\u015b\u0107 r\u00f3\u017cnorodnych interpretacji. Na dodatek wszyscy tu jeste\u015bmy MIGRANTAMI! To znaczy do zastanych \u015bwiadectw materialnych ka\u017cdy dok\u0142ada w\u0142asne historie rodzinne z innych cz\u0119\u015bci Polski. Jak opowiedzie\u0107 tak\u0105 przesz\u0142o\u015b\u0107? Co zrobi\u0107, \u017ceby szanuj\u0105c r\u00f3\u017cnorodno\u015b\u0107, nie tworzy\u0107 wykluczaj\u0105cych si\u0119 opowie\u015bci?<\/p>\n

Skoro wszyscy jeste\u015bmy \u201esk\u0105d\u015b\u201d (nawet przecie\u017c przed wiekami przybyli tu g\u0142\u00f3wnie z s\u0105siedztwa p\u00f3\u017aniejsi Warmiacy i Mazurzy!), to ten \u015bwiat, w kt\u00f3rym naszym przodkom przysz\u0142o zamieszka\u0107, powinni\u015bmy rozpozna\u0107, troch\u0119 nauczy\u0107 si\u0119 go i stworzy\u0107 w\u0142asne imaginarium, kt\u00f3re okre\u015bli sens naszego bycia w tym miejscu.<\/strong><\/p>\n

Po opublikowaniu kanon\u00f3w eksperckich wiele os\u00f3b mnie pyta\u0142o ze zdziwieniem: Jaki to kanon, skoro my wielu z przedstawionych miejsc pami\u0119ci w og\u00f3le nie znamy? Odpowiadam: A w jaki spos\u00f3b w meandrach dziej\u00f3w naszego regionu chcemy by\u0107 \u015bwiadomymi sukcesorami jego skomplikowanego dziedzictwa, wykre\u015blaj\u0105c z niego, np. dawnych Prus\u00f3w, dorobek koryfeuszy renesansu europejskiego, reprezentowany przez biskup\u00f3w warmi\u0144skich? Jak chcemy by\u0107 dumni z Miko\u0142aja Kopernika, skoro najwi\u0119kszym osi\u0105gnieciem ostatnich lat by\u0142o popkulturowe przerobienie jego portretu w pseudo-warcholowski wizerunek Che Guevary? W zamku olszty\u0144skim znajduje si\u0119 oryginalne dzie\u0142o Kopernika s\u0142u\u017c\u0105ce do pomiaru zjawiska r\u00f3wnonocy, do kt\u00f3rego pielgrzymuj\u0105 intelektuali\u015bci europejscy, a prawdopodobnie wi\u0119kszo\u015b\u0107 mieszka\u0144c\u00f3w Warmii i Mazur nie umia\u0142oby opowiedzie\u0107 jego znaczenia.<\/p>\n

Ciesz\u0119 si\u0119, \u017ce w 2008 roku francuski pisarz Jean Pierre Luminet napisa\u0142 z du\u017cym sukcesem powie\u015b\u0107 \u201eTajemnica Kopernika\u201d, \u017ce w 2014 roku w\u0142oski noblista Dario Fo wpl\u00f3t\u0142 posta\u0107, [cytuj\u0119] \u201em\u0142odego astronoma Polaka\u201d w wielk\u0105 narracj\u0119 o rodzie Borggi\u00f3w. Ale pytam si\u0119 jednocze\u015bnie, gdzie jest nasza opowie\u015b\u0107?<\/strong> Jeszcze smutniejsza jest bezradno\u015b\u0107 dotycz\u0105ca najnowszych, tragicznych dziej\u00f3w Warmii i Mazur. Gdy rekordy ogl\u0105dalno\u015bci od 2008 roku bije hollywoodzka \u201eWalkiria\u201d w re\u017cyserii Bryana Singera z Tomem Cruise\u2019m w roli g\u0142\u00f3wnej, prawie nikt nie pami\u0119ta znakomitego filmu Jana Batorego wed\u0142ug prozy Andrzeja Brychta \u201eDancing w kwaterze Hitlera\u201d. Klasyka polskiej szko\u0142y filmowej z 1968 roku (oficjalna premiera dopiero w 1972) ze znakomitymi rolami Andrzeja \u0141apickiego, Zdzis\u0142awa Maklakiewicza, Olgierda \u0141ukaszewicza i muzyk\u0105 Wojciecha Kilara wpad\u0142a do lamusa zapomnienia. Gier\u0142o\u017c staje skomercjalizowan\u0105 pustk\u0105, przyci\u0105gaj\u0105c\u0105 g\u0142\u00f3wnie specyficznych m\u0119\u017cczyzn zafascynowanych militariami. Jeszcze smutniejsza jest historia 50 000 ofiar obozu Hohenstein IB, kt\u00f3rych pami\u0119\u0107 dzi\u015b ratuje lokalna inicjatywa burmistrza Olsztynka, ale najpierw dopuszczono do skandalicznej dewastacji miejsca cierpienia kilkudziesi\u0119ciu tysi\u0119cy \u017co\u0142nierzy alianckich (w tym polskich) z ca\u0142ej Europy.<\/p>\n

Wracaj\u0105c jeszcze do film\u00f3w, przypomn\u0119, \u017ce prawdopodobnie najlepszy film o Warmii i Mazurach w ci\u0105gu ostatnich lat zrobi\u0142 krakowski re\u017cyser, dokumentalista Waldemar Janda i jego przyjaciel, pochodz\u0105cy z Gujany Brian Scott, kt\u00f3ry wciela\u0142 si\u0119 w moderatora cyklu \u201eEtniczne klimaty\u201d (odcinek \u201eWarmiaczki\u201d i \u201eMazurskie losy\u201d, 2003, 2004).<\/p>\n

M\u00f3g\u0142bym tak wymienia\u0107 kolejne przyk\u0142ady zaniedba\u0144. Nie jestem jednak pesymist\u0105. Widz\u0119 potencja\u0142 znakomitych literat\u00f3w, tw\u00f3rc\u00f3w, naukowc\u00f3w, kt\u00f3rzy od lat wype\u0142niaj\u0105 narracyjn\u0105 pustk\u0119. Co z tego, gdy sami siebie nie umiemy doceni\u0107 i spopularyzowa\u0107! Nie ma pomys\u0142u na d\u0142ugotrwa\u0142e, zaplanowane dzia\u0142ania kulturotw\u00f3rcze i edukacyjne, kt\u00f3re z jednej strony pozwoli\u0142yby nam samym odnajdowa\u0107 si\u0119 w meandrach \u201enaszej i nie naszej historii\u201d i kt\u00f3re da\u0142yby szans\u0119 lepszego wpisania regionu we wsp\u00f3\u0142czesn\u0105 Polsk\u0119 i Europ\u0119. Wierz\u0119 jednak, \u017ce jest na to szansa!<\/p>\n

Z tego przekonania, wzmocnionego do\u015bwiadczeniami borussia\u0144skiej dyskusji regionalnej podczas III Forum Otwartego Regionalizmu w lipcu zesz\u0142ego roku powsta\u0142 pomys\u0142 \u201eKanonu kulturowego Warmii i Mazur\u201d. Nazwa\u0142em nasz projekt \u201eprzygod\u0105\u201d, bo jak w ka\u017cdej przygodzie do\u015bwiadczmy nowych odkry\u0107 i nowych wra\u017ce\u0144.<\/p>\n

\u00a0<\/strong>Puenta<\/strong><\/p>\n

Zako\u0144czenia i podsumowania nie b\u0119dzie, bo \u201eKanon kulturowy Warmii i Mazur\u201d trwa nadal. Przelotna puenta brzmi: Dopiero teraz zaczyna si\u0119 jego prawdziwe \u017cycie.<\/p>\n

Zanim wyja\u015bni\u0119 dlaczego, pozwol\u0119 sobie na jeden, kr\u00f3tki komentarz. Grecki \u017ar\u00f3d\u0142os\u0142\u00f3w kanonu oznacza \u201emiar\u0119”, \u201ewzorzec”, \u201emodel”. Z natury rzeczy kanon wi\u0119c implikuje sta\u0142o\u015b\u0107 i niezmienno\u015b\u0107. Kanon kultury pozwala nam lepiej zdefiniowa\u0107 grup\u0119 i siebie samego w grupie, do kt\u00f3rej przynale\u017cymy. Nasze zaproszenie do poszukiwania regionalnego kanonu kulturowego mia\u0142o przede wszystkim na celu, by w mozaice polskich do\u015bwiadcze\u0144 kulturowych dostrzec inno\u015b\u0107 i wsp\u00f3lno\u015b\u0107 wojew\u00f3dztwa warmi\u0144sko-mazurskiego z tym, co nazywamy kanonem narodowym. Pami\u0119tali\u015bmy jednak od pocz\u0105tku, \u017ce sama tre\u015b\u0107 poj\u0119cia \u201ekanonu kultury” kryje w sobie paradoksy i niema\u0142o rozmaitych napi\u0119\u0107. G\u0142\u00f3wnym \u017ar\u00f3d\u0142em tych napi\u0119\u0107 jest konieczno\u015b\u0107 znalezienia r\u00f3wnowagi mi\u0119dzy dorobkiem przesz\u0142o\u015bci, tradycji, a otwarciem ku tera\u017aniejszo\u015bci i przysz\u0142o\u015bci, ku temu, co nowe (Ireneusz Kania, Kanon kultury: Sztywna forma czy \u017cywa tre\u015b\u0107, \u201eZnak\u201d http:\/\/www.opoka.org.pl\/biblioteka\/I\/IS\/kanon06.html).<\/p>\n

Wyniki pierwszych pi\u0119ciu zwyci\u0119zc\u00f3w plebiscytu w czterech kategoriach s\u0105 ciekawe, ale nie zaskakuj\u0105ce. Ci\u0105gle za bardzo zapominamy, \u017ce regiony, mimo przynale\u017cnych im nazw nie s\u0105 monolityczne. \u017be wsp\u00f3\u0142czesne wojew\u00f3dztwo warmi\u0144sko-mazurskie to nie tylko Warmia i Mazury, ale tak\u017ce dominuj\u0105cy przez setki lat w regionie Elbl\u0105g; I\u0142awa, Lubawa czy Pas\u0142\u0119k, kt\u00f3re nigdy nie nale\u017ca\u0142y do historycznej Warmii, czy etnograficznie zdefiniowanych Mazur. A jednak dzisiaj to r\u00f3wnie\u017c ich tradycja tworzy bogaty i zr\u00f3\u017cnicowany obraz naszego wojew\u00f3dztwa.<\/p>\n

Niespodziank\u0105 by\u0142o pojawienie si\u0119 w\u015br\u00f3d historycznych osobowo\u015bci na listach ekspert\u00f3w dr. Paw\u0142a Adamusa. Niezwyk\u0142a popularno\u015b\u0107 doktora Adamusa i jego tragiczne przedwczesne odej\u015bcie, kt\u00f3re by\u0142o szokiem dla najbli\u017cszych i szerokiego grona jego olszty\u0144skich pacjent\u00f3w, sprawi\u0142y, \u017ce ju\u017c na pocz\u0105tku wynik w kategorii \u201eosobowo\u015bci\u201d by\u0142 przes\u0105dzony. Obok emocji zwi\u0105zanych z utrat\u0105, przywo\u0142anie doktora Adamusa jest te\u017c wskazaniem za potrzeb\u0105 upominania si\u0119 w naszym, dzi\u015b tak rozdygotanym spo\u0142ecznie \u017cyciu o podstawowe, uniwersalne warto\u015bci ludzkie, jak rzetelno\u015b\u0107, ofiarno\u015b\u0107, zrozumienie i po\u015bwi\u0119cenie dla innych. W tym sensie posta\u0107 Paw\u0142a Adamusa, by\u0107 mo\u017ce dzi\u015b najpopularniejszego olsztyniaka, odzwierciedla nasze t\u0119sknoty za \u015bwiatem bez przemocy i wzajemnego zwalczania.<\/p>\n

Mamy nadziej\u0119, \u017ce naszym plebiscytem zainicjowali\u015bmy now\u0105, pozytywn\u0105, ale krytyczn\u0105 dyskusj\u0119 o sensie historycznej debaty o historii regionu o funkcjonowaniu przesz\u0142o\u015bci w tera\u017aniejszo\u015bci. Prosz\u0119 o nadsy\u0142anie swoich refleksji na adres redakcji \u201eBorussii\u201d. W oparciu o wyniki pierwszego etapu naszego projektu chcemy ju\u017c w tym roku zainaugurowa\u0107 program edukacyjny dla nauczycieli i uczni\u00f3w a w roku przysz\u0142ym we wsp\u00f3\u0142pracy z Urz\u0119dem Marsza\u0142kowskim chcieliby\u015bmy wyda\u0107 obszerny tom po\u015bwi\u0119cony najwa\u017cniejszym wydarzeniom, miejscom, historycznym postaciom i dzie\u0142om literackim.<\/p>\n

Pow\u00f3d braku podsumowania zilustruj\u0119 \u017cartem. Ot\u00f3\u017c w latach 70. i 80. popularne by\u0142y antyre\u017cimowe dowcipy z serii \u201ePytania do radia Erewa\u0144\u201d. Pewnego razu dzwoni s\u0142uchacz do radia z zapytaniem:<\/p>\n

\u201eCzy redakcja przepowiada przysz\u0142o\u015b\u0107? Ale\u017c oczywi\u015bcie!\u201d \u2013 brzmi odpowied\u017a. \u201eZ przepowiadaniem przysz\u0142o\u015bci nie mieli\u015bmy i nie mamy \u017cadnych problem\u00f3w. Gorzej jest przesz\u0142o\u015bci\u0105\u2026bo ona si\u0119 ci\u0105gle zmienia!\u201d<\/p>\n

Systemy si\u0119 zmieni\u0142y, anegdotyczny problem z interpretacj\u0105 przesz\u0142o\u015bci pozosta\u0142. Ka\u017cda generacja w jakim\u015b sensie obarcza przesz\u0142o\u015b\u0107 swoj\u0105 now\u0105 interpretacj\u0105, pojawiaj\u0105 si\u0119 zar\u00f3wno nowe pytania, jak i nowe oddzia\u0142ywania naszej pami\u0119ci pokoleniowej. Dlatego zdecydowali\u015bmy si\u0119 rzeczowe podsumowanie zamie\u015bci\u0107 na spokojnie dopiero w kolejnym, lipcowym numerze \u201eBorussii\u201d. Ani podsumowania, ani zamkni\u0119cia projektu nie b\u0119dzie te\u017c z innego powodu. Potrzebujemy mianowicie wzajemnego uczenia si\u0119 z historii i potrzebujemy racjonalizacji debaty o przesz\u0142o\u015bci jako permanentnego programu edukacyjnego.<\/strong> T\u0119 potrzeb\u0119 najlepiej wyrazi\u0142 to jeden z najwybitniejszych wsp\u00f3\u0142czesnych historyk\u00f3w, prof. Krzysztof Pomian:<\/p>\n

My\u015bl\u0119 rzeczywi\u015bcie, \u017ce mamy teraz k\u0142opot z sensem historii. To, co by\u0142o milcz\u0105cym za\u0142o\u017ceniem praktyki historycznej przez bardzo d\u0142ugi okres czasu (\u2026) do lat 70. XX wieku, zosta\u0142o teraz zakwestionowane, je\u015bli nie wr\u0119cz odrzucone. (\u2026) Ale kryzys sensu i kryzys przysz\u0142o\u015bci \u2013 to r\u00f3wnie\u017c kryzys racjonalno\u015bci.<\/p>\n

Dop\u00f3ki trwa ten kryzys racjonalno\u015bci w historiografii i obecno\u015bci historii w przestrzeni publicznej, dop\u00f3ty warto, by trwa\u0142 nasz projekt \u201eKanon kulturowy Warmii i Mazur\u201d.<\/p>\n

\u015awi\u0119tuj\u0105c dzisiaj zako\u0144czenie jego pierwszego etapu pami\u0119tajmy, \u017ce jednym z najistotniejszych wyr\u00f3\u017cnik\u00f3w kultury europejskiej jest innowacyjno\u015b\u0107 po\u0142\u0105czona z nieustannym wysi\u0142kiem w kierunku krytycznej reinterpretacji tego, co ju\u017c osi\u0105gni\u0119te. Nasz kanon nie jest i nie mo\u017ce by\u0107 dyktatem. W tym w\u0142a\u015bnie duchu pozostaj\u0105c, chcemy zadba\u0107 o to, by by\u0142 r\u00f3wnie\u017c w przysz\u0142o\u015bci \u017cywym, dynamicznym projektem, podlegaj\u0105cym zmianom i przewarto\u015bciowaniom.<\/p>\n

Olsztyn, 18 marca 2016<\/p>\n","protected":false},"excerpt":{"rendered":"

Kanon kulturowy Warmii i Mazur: preludium i puenta\u00a0 Robert Traba Po co by\u0142a nam ponad dwumiesi\u0119czna przygoda, kt\u00f3r\u0105 nazwali\u015bmy \u201ekanonem kulturowym Warmii i Mazur\u201d? Preludium Pierwsz\u0105 inspiracj\u0105 wcale nie by\u0142a historia Warmii i Mazur i jej funkcjonowanie przestrzeni publicznej. Pomys\u0142 zrodzi\u0142 si\u0119 ze zderzenia teorii z praktyk\u0105 obecno\u015bci przesz\u0142o\u015bci w tera\u017aniejszo\u015bci. Po co \u2013 w […]<\/p>\n","protected":false},"author":2,"featured_media":0,"parent":0,"menu_order":0,"comment_status":"open","ping_status":"open","template":"","meta":[],"_links":{"self":[{"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/pages\/1168"}],"collection":[{"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/pages"}],"about":[{"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/types\/page"}],"author":[{"embeddable":true,"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/users\/2"}],"replies":[{"embeddable":true,"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/comments?post=1168"}],"version-history":[{"count":2,"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/pages\/1168\/revisions"}],"predecessor-version":[{"id":2214,"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/pages\/1168\/revisions\/2214"}],"wp:attachment":[{"href":"http:\/\/borussia.pl\/index.php\/wp-json\/wp\/v2\/media?parent=1168"}],"curies":[{"name":"wp","href":"https:\/\/api.w.org\/{rel}","templated":true}]}}